تاریخ قلعه های مهم ایران

تاریخ قلعه های مهم ایران

   پیش گفتار

      وظیفه جوانان باهوش ایرانی است،  که درباره آثار تاریخی ایران کار و تحقیق کنند،  و جهت پیگیری تخصصی و آگاهی عموم در اینترنت منتشر نمایند.

. . . این پست ادامه دارد . . .

قلعه های تاریخی ایران

      در دوره های مختلف تاریخی مردم ایران بزرگ دشمنانی داشتند که بخاطر قدرت جنگی و دفاعی این دیار زیبا توانایی نفوذ به آن را نداشتند،  یکی از مهمترین سازمان های جنگی و نظامی قلعه ها بودند که بصورت شبکه بیکدیگر وصل بودند. در همه تاریخ استحکامات را در دور افتاده ترین و مرتفع ترین نقطه بنا می کردند تا به سبب وجود شیب های تند یا کوه،  دستیابی به آن دشوار باشد و مدافعان نیز در بالا قرار گیرند و از لحاظ دید مسلط باشد ضمن آنکه از خطر نقب زدن مهاجمان نیز محفوظ مانده و حمل ادوات محاصره ای به پای دیوار را دشوار نمایند،  از آغاز دوران پیش از تاریخ در هزاره اول پیش از میلاد پیرامون دهکده ها نیز حصار کشیده می شد،  اینکار نخست برای مصون ماندن از حمله راهزنان و جانوران وحشی بود ولی بعدها عمدتا برای دفاع متقابل در برابر هجوم دشمنان صورت می گرفت،  در سراسر سرزمین ایران حصار های محکم،  دهکده ها و قلعه های مسکونی را می توان یافت که متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد است.  هر جای این سرزمین نگاه کنید، قلعه، برج، بارو، ارگ، کهندژ، دربند، خندق و دروازه و نظایر آنها از ناامنی محیط زندگی و توجه و تدبیر آگاهانه ایرانیان به ملاحظات دفاعی حکایت می کند،  البته انوش راوید بیشتر شبکه دفاعی ملی و مردمی برای باز دارندگی می داند.  ساخت بناهای گروهی حصار دار در ایران با طرح ها و نفشه های گوناگون از سه هزار سال پیش شناخته شده است،  حصار سیلک در کاشان،  قلعه حسنلو در ارومیه، بلورآباد در شهرستان خوی و ... از نمونه های آن می باشد، از سایر قلاع مشهور می توان قلعه فلک الفلاک  در خرم آباد احداث شده در عهد  شاهنشاهی ساسانیان نام برد، حسن صباح بلند آوازه ترین رهبر اسماعیلیان نیز جهت مقابله با بی عدالتی اجتماعی سلجوقیان،  الموت در نزدیکی قزوین را پایگاه خود قرار داد و 35 قلعه در اطراف آن بنا نمود و در فومن و قهستان70 قلعه دفاعی داشت.

    در ایران هزاران قلعه بزرگ و کوچک وجود دارد که می بایست توسط جوانان عزیز پرشور و علاقمند ایرانی،  از آنها عکس بگیرند و نقشه بردارند و در تاریخ آنها کاوش نمایند و برای استفاده عموم به اینترنت بسپارند.  در معماری و شهرسازی اوایل اسلام که متاثر از معماری قبل از اسلام بویژه دوره ساسانیان است تفکرات دفاعی مورد توجه بوده است به طوری که معمولا هر شهر اسلامی از سه بخش تحت عنوان کهندژ، شارستان و ربض تشکیل می گردید،  مهم ترین این بخش ها کهندژ یا ارگ بود که عبارت بود از قلعه های که در وسط یا گوشه شهر قرار داشته و معمولا از یک سو به باروی شهر پیوسته بود تا همواره برای دفاع و مقابله با تهاجمات دشمن آماده باشد،  ازجمله کهن دژهای معروف می توان کهن دژ های شهرهای ایران،  سمرقند، بخارا، بلخ و نیشابور را نام برد.  رباط ها نیز از بناهای دفاعی و نظامی صدر اسلام است و قلعه های نظامی مرزی را در دوران معینی رباط می گفتند،  مانند رباط نصیبین که در سرحد میان ایران و روم شرقی بنا شده بود و نگهبانان آن از دیلمان می آمدند،  رباط ها را می توان از نخستین استحکامات سازه ای محسوب نمود که در نقاط بی حفاظ مرزی پناهگاه گروهی جهادگر بودند.  پس از تثبیت اسلام در مناطق اسلامی و بر طرف شدن تهدید از سوی غیر مسلمانان در مرزها، معنی واژه رباط با مسجد یکی شد.

      قلعه های ایران،  به دو نوع جلگه ای و کوهستانی، مصالح ساختمانی آنها نیز متفاوت است،  طرح اصلی قلعه های جلگه ای مربع و یا مربع مستطیل است که در چهار گوشه آن برج های مدور برای دفاع ساخته شده اند،  مصالح این قلعه ها خشت و گل است و به ندرت از آجر و گچ استفاده شده استبارو (دیوار ضخیم) این قلعه ها چینه (دیوارهای گلی که آن را بند بند می سازند) است یا با خشت های قطور ساخته شده است، برای استحکام آن قطر و ضخامت بعضی از بارو ها به چهار متر هم می رسید.  اطراف بعضی از این قلعه ها خندق حفر می کردن و برای رسیدن به قلعه از پل های متحرک بهره می گرفتند.  بعضی از این قلعه ها به دلیل امنیت آن ها محل سکونت کشاورزان و روستاییان شد که با گذراندن خیابانی معمولا شمالی و جنوبی و تامین آب آشامیدنی خانه های روستایی در دو طرف خیابان ساخته می شد.  از این قلعه ها می توان به قلعه بیاضه بیابانک و هنجن در سر راه نطنز به ابیانه است اشاره کرد که تا این اواخر محل سکونت بوده است،  این قلعه دارای برج و باروی ضخیم بسیار بزرگ بوده است.  داخل قلعه کوچه های پر پیچ و خمی داشته است که همه آن ها به گذر اصلی قلعه که به در قلعه منتهی می شود راه دارند،  خانه ها دو طبقه هستند و از طبقه زیرین برای نگهداری دام و یا انبار مواد غذایی و آشپزخانه استفاده می کردند و اتاق های نشیمن در طبقه دوم قرار داشته اند.

      مصالح دژهای کوهستانی را معمولا از سنگ های بدون تراش نظیر سنگهای کوه یا رودخانه همراه با گچ غربال شده فراهم می کردند،  در زیر دست دژهای کوهستانی پرتگاه های عمیقی تعبیه شده است،  درقسمت انتهایی برج ها و بعضی مواقع، باروها، کنگره هایی ست که مخصوص کمانداران بوده است تا بتوانند از شکاف کنگره ها دشمن را هدف قرار دهند.  در بعضی از دژها و قلعه ها، مانند الموت قزوین، پایین دژ محل سکونت روستاییان بوده استاز قلعه به هنگام جنگ‌ها استفاده می‌شده و مردم تا زمانی که بیم حمله دشمن وجود داشته در درون دژ می ‌ماندند و معمولاً در درون آن آذوقه زندگی برای چندین ماه موجود بود.  برای محافظت از ساختمان و استحکامات و قسمت‌ های مختلف قلعه بارو ساخته می‌شده است،  دیوار های دفاعی و خاکریز های متعلق به آغاز سکونت انسان در ایران هنوز برجاست،  شکل آنها به موازات پیشرفت سلاح‌های تهاجمی و تدافعی تکامل یافته است.  در دوران پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی،  نوع استحکامات عموماً تابع مقتضیات ناشی از محل قلعه یا دهکده و اوضاع طبیعی سرزمین بود.  طرح ‌های ساختمانی بیشتر قلعه‌ها بر اساس معلومات و تجربة کلّی نسبت به حمله و دفاع ریخته می‌ شد تا سنت‌ های محلّی.  در هر دوره‌ای روش ‌های آزموده و مقبول برای ایجاد استحکامات انتخاب می‌شد.  اوایل دوران تاریخی در سبک استحکامات ایران باستان آثاری از نفوذ سبک بین‌النهرین و سایر کشورهای همسایه دیده می‌شود،  در تاریخ معماری ایران تا رسیدن به اقتباس سبک فرانسوی در معماری قلاع و حصار های شهر در اوایل قرن سیزدهم، خصوصاً در خوی و تهران می‌توان ردیابی کرد.

      آغاز خانه سازى انسانها همواره با اندیشه یافتن راههاى گوناگون دفاع در برابر دشمنان و حیوانات همراه بوده است،  به همین دلیل خانه هاى اولیه که بدون دیوار ساخته مى شد،  به تدریج داراى دیوار شده و رفته رفته داخل یک دیوار محاطى دفاعى محصور شده است،  به تاریخ نیک مراجعه شود.  این نوع حصارها در ابتدا داراى یک معبر ورودى بودند، اما پس از گذشت سالها تبدیل به دروازه شد،  حصار هاى اولیه که در اطراف مناطق مسکونى کشیده مى شد،  فاقد برجهاى دفاعى در فواصل منظم یا غیر منظم بودند و براى محافظت از دیوارها بود.  در ایران، ایجاد خانه هاى گروهى حصار دار از سه هزار سال قبل از میلاد با طرحها و نقشه هاى مختلف آغاز شده است.  نمونه این گونه قلاع در بلورآباد واقع در حاشیه دشت شمالى روستاى قره ضیاءالدین آذربایجان به دست آمده است.  در قرن چهارم قبل از میلاد، همزمان با آغاز فرمانروایى سلسله هخامنشیان، به علت توسعه شهر و تغییر فنون جنگى و دفاعى،  برجهاى مستطیل شکل جانشین برجهاى نیم دایره اى قدیمى شده اند،  گفتنى است برجهاى دفاعى، دیوارهاى قلعه حسنلو داراى کاملترین برجهاى دفاعى مستطیل شکل پیش آمده، بوده است.

    سهم اصلى در توسعه شهر سازى حصار دار در ایران به عهده معماران اورارتویى در قرنهاى سوم و هشتم قبل از میلاد است که تحت نفوذ معمارى بین النهرین شیوه اى در ایجاد استحکامات دفاعى بوجود آوردند که در قرنهاى بعد پایه و اساس معمارى قرار گرفت.  در معمارى اورارتویى تحول دیگرى هم قابل توجه است، شهر هاى اورارتویى با طرح هاى فشرده و خانه هاى نزدیک به هم و روى سطح طبیعى زمین با دیوار هاى بسیار محکم و بامهاى مرتفع ایجاد شده اند به این ترتیب استفاده از عوارض طبیعى زمین به ندرت صورت گرفته است.  اطراف بناها که با دیوارها و برجهاى مستحکم دفاعى احاطه شده اند،  پیش آمده و صاف هستند،  مانند قلعه سیاه در ۳۶ کیلومترى شرق ماکو که روى یک توده سطح از مواد مذاب منجمد بنا شده است.  در میان برجهاى مستطیل شکل که نیمى از آنها جلوتر از دیوارها بنا شده اند،  دیوارها در فواصل مساوى پیش آمده یا عقب رفته اند.  این پیش آمدگیها به هیچ وجه از نظر دفاعى یا استحکام بخشى به دیوارها، ارزشى ندارند،  بلکه فقط از نظر تزئینى به این صورت ساخته شده اند و از لحاظ دفاعى طرحهاى معمارى دیگرى در دیوارها به کار رفته است.  تمام دوران اسلامى، در ایران قلعه هاى بسیارى داخل شهرها به وجود آمدند،  براى مثال مى توانیم از ارگ کرمان و قلعه فلک الافلاک در خرم آباد و ارگ شیراز را نام برد.

      قلعه هاى اوایل و اواسط دوره اسلامى سرتاسر ایران پراکنده هستند و به طور کلى در کنار شاهراه هاى ارتباطى ساخته شده اند،  نمونه این قلعه ها شبکه وسیع قلعه های اسماعیلیه است که در نقاط مختلف بنا شده اند یا قلاعى که فقط براى محافظت از راهها و ایجاد امنیت در مسیر هاى کاروان رو ساخته شده اند یا قلاعى که در نزدیک پلها و رودخانه ها ایجاد شده اند،  مانند قلعه اى که در شمال رودبار در بستر سفید رود احداث شده است.  یکى از بزرگترین و قدیمى ترین قلاع ایران،  قلعه گلى است که در جاده کاروان رو ورامین به قم نزدیک محلى به نام کاج ساخته شده و شامل تعداد بسیارى برج مستحکم مستطیل شکل است که به خوبى قادرند از قسمت حیاتى و جان و مال ساکنان قلعه محافظت کنند.  بناى قلعه را مى توان به دوره شاهنشاهی ساسانیان نسبت داد و اگر هم در آن زمان ساخته نشده باشد قطعاً در قرون اولیه اسلامى و در زمان سلجوقیان ساخته شده است،  زیرا دیوار هاى آن شباهت بسیارى به دیوار هاى رباط سنگى دارد که متعلق به دوران سلجوقى است.  هنر قلعه سازى در ایران از آغاز ظهور اسلام در قرن هفتم میلادى تا زمان حاضر به تدریج تکامل یافته،  پیشرفت هایى که از لحاظ جنگى براى مهاجمان و نیز مدافعان به وجود آمده و استفاده از فنون جدید در جنگها موجب شده که برجهاى مدور بزرگتر و نزدیک به هم و دیوارهاى مستحکم تر بنا شوند و تمام پیش بینى هاى لازم براى متوقف کردن یا لااقل کندتر کردن سرعت مهاجمان در خارج قلعه و حصار و داخل آن مورد توجه قرار گیرد و این تکامل در هیچ زمانى متوقف نشده است.

   نارین قلعه (نارنج قلعه)  ــ  نارین قلعه یا نارنج قلعه مهمترین و دیدنی ترین بناى تاریخى شهرستان میبد است،  این قلعه از بناهاى مربوط به دوره حکومت اشکانیان و قبل از اسلام است و در دوران مظفریان تعمیراتى در آن صورت گرفت.  اطراف آن خندقی بوده است و نقب های زیر آن گاهی تا یک فرسنگ امتداد دارد،  در محرم سال 744 جنگ سرنوشت سازی که باعث پیروزی آل مظفر بر چوپانیان گشت در این محل اتفاق افتاده است.  مساحت این قلعه 3 هکتار و بنا در 7 طبقه و داراى برج و بارو و دربند هاى متعدد است و بالاى تپه اى مسلط بر شهر میبد قرار دارد.  قطر پایین ترین حصار قلعه که قسمت بزرگى از آبادى میبد را دربر مى گرفت، 5 و در بعضى قسمت ها به 20 متر مى رسیده است.  نارنج قلعه 4 برج گرد بلند دارد و آنچه امروزه از آن باقی مانده قسمت مرکزی آن است و نشانه هایی از برجها و باروها در روستای کوچک(کوشک) از آن باقی است.  کوشک یا کوچک نزدیک ترین روستا به دژ بوده است و بیشتر آن را باغها و قنات ها و آسیاب دربر می گرفته است.  زیبا ترین بادگیرها و خانه ها و کوچه های سابات دار بسیار قدیمی در جهان را در این محله زیبا می توان مشاهده کرد.  نارنج قلعه داراى اتاق هاى متعددى بوده است که در حال حاضر قسمت هایى از این اتاقک هاى کوچک تو در تو موجود است و بسیارى از آنها نیز به علت قرار گرفتن در طبقات پایین و ریختن راهروها هنوز کشف نشده است.  بعضی ها نارین قلعه را همان دژ سفید شاهنامه می دانند،  این قلعه بالای یک تپه و مسلط به اطراف ساخته شده و اطراف آن را هم خندق کنده اند.  یک روایت افسانه ای هم حکایت از آن دارد که قلعه در زمان کیومرث ساخته شده و اولین آدم ها از راه آب و دریا به آن پا گذاشته اند،  بعضی ها هم آن را ساخته سپهبد ساسانی- مهبد- می دانند،  مهبد از سرداران قباد و انوشیروان بود.   در نزدیکی های نارین قلعه میبد سفال های رنگی و نقش دار از دوران حکومت ایلام  به دست آمده که  بیش از 4000 سال قدمت دارند و به خاطر همین قدمت زیاد ساختمان قلعه به زیگورات یا معابد باستانی ایران شبیه است.  از این قلعه که کاملاً از خشت و گل ساخته شده است،  در دوره های مختلف تاریخی به عنوان ارگ حکومتی یا دژ نظامی استفاده می شده.  اوج اقتدار این قلعه در پیش از اسلام،  مربوط به دوره شاهنشاهی ساسانیان و پس از آن مربوط به دوره آل مظفراست،  بعضی این کهن دژ را سر آغاز شروع آبادانی یزد می دانند.  پیچ های تو در توی قلعه،  کشمکش ها و جنگ های زیادی را به خود دیده است،  این قلعه نظامی بوده ولی بعضی با توجه به شکل 5 طبقه آن احتمال می دهند که زیگورات بوده و از آن به عنوان معبد استفاده می کرده اند.

   قلعه کاظم داشی (کاظم خان) ــ  این قلعه صخره ای با ارتفاع بیش از سی و پنج متر به صورت شبه جزیره در ساحل دریاچه ارومیه قرار دارد،  در گذشته این محل یکدر  و  قرخلار (چهل تن) نامیده می شد.  آثار عمارت و ساختمان های متعددی از سنگ های بزرگ و تراشیده در پی و بنای این قلعه به چشم می خورد.  در این قلعه تعدادی سنگ قبر از مرمر سفید و درخشان وجود دارد که روی آنها عباراتی به خط نسخ زیبایی حجاری شده است.  در بالای این قلعه چاهی به طول و عرض دو و نیم متر و عمق هشت متر دیده می شود.  این قلعه فقط یک در دارد که به جاده سنگی باز می شود،  در قرن هفتم ه.ق به دستور هلاکوخان این قلعه تجدید بنا شد.

   قلعه اسماعیل آقا ــ  در فاصله هجده کیلومتری شمال غربی شهرستان ارومیه،  به فاصله نسبتاً کمی از جاده سیرو،  در بالای یک رشته کوه منفرد بقایای آثار و قلعه ای نظامی به چشم می خورد.  این کوه از دو طرف با شیب تند به رودخانه نازلو چای منتهی می شود و به لحاظ موقعیت سوق الجیشی حایز اهمیت است.  آثار موجود در این قلعه به دو دوره تاریخی تعلق دارد،  دوره اول،  آثاری مربوط به هزاره اول ق. م را شامل می شود.  از این دوره بقایای دیوار هایی از یک پادگان نظامی اورارتوبی باقی مانده است.  دوره دوم،  شامل آثار و بقایای قلعه دفاعی دیگری است که دیوارهای آن به همراه برج های دیده بانی پا برجاست و متعلق به یکی از اربابان محلی دوره قاجاریه است.

   قلعه شای (پوشتو) ــ  این دژ که در اقصی نقاط آذربایجان غربی افسانه های حیرت آوری به آن نسبت می دهند،  از موقعیت طبیعی ویژه ای برخوردار است،  و از راه ناهمواری که از جاده مهاباد به سردشت منشعب و از آن به روستای داغه می رود.  این صخره هشتاد متر ارتفاع دارد و صعود به بالای آن تنها از یک راه که در جبهه غربی است، صورت می گیرد.  ساختمان های مورد بحث با سنگ لاشه و در بعضی قسمت ها بدون ملاط ساخته شده است، سفال های به دست آمده از این قلعه بسیار خشن و ابتدایی و اکثراً دست ساز هستند.  بررسی این گونه سفال ها و همچنین پی های ساختمانی موجود آشکار می سازد که نخستین سنگ بنای این دژ عظیم و شگفت آور در اوایل هزاره اول ق.م به وسیله اقوام محلی پایه گذاری شد و در دوره حکومت ماد ملحقاتی به آن اضافه شد.

   قلعه دختر (قیزقلعه)  ــ  روستای قیز قلعه از توابع بخش مرکزی شهرستان خوی و در دهستان دیزج قرار دارد،  این قلعه مربوط به هزاره های اول و دوم ق.م است.  این قلعه بر فراز یک تپه بلند و منفرد قرار دارد،  از فراز این قلعه می توان بخش وسیعی از دشت خوی را مشاهده کرد.  در بالای این قلعه علاوه بر سفال های شکسته فراوان،  تعداد زیادی سنگ در ابعاد مختلف به جای مانده است.  همچنین قسمت های زیادی از دیوار این قلعه که سبک معماری آنها از نظر نوع مصالح و نحوه ساخت اورارتوبی است،  به خوبی قابل مشاهده است.

   مشتاقیه (سه گنبد) ــ  مشتاقیه محلی در شرق مسجد جامع کرمان در ابتدای خیابان 17 شهریور که از میدان مشتاقیه انشعاب پیدا می کند قرار دارد و از آثار دوره قاجاریه می باشد.  سه گنبد مزبور برای سه مقبره مشتاق علیشاه-شیخ اسماعیل و کوثر علیشاه بنا گردیده است.  گنبد هایی که بر فراز دو مقبره مشتاق و کوثر علیشاه واقع شده اند کاشی کاری بوده و در قرن اخیر ساخته شده اند،  و چون در ساختمان آن توجه کافی نکرده اند متاسفانه قسمت هایی از کاشیها ریخته و بقیه نیز رو به تخریب است.  مشتاق علیشاه از پیشوایان صوفیه در قرن 13 هجری بوده که در اواخر زمستان 1306 هجری قمری سنگسار شده است،  می گویند جرم مشتاق این بوده که قرآن را با نوای سه تار می خوانده است.  لازم به ذکر است که قبل از تدفین عرفای یاد شده این مکان مقبره میرزا حسین خان راینی (1202 هجری قمری) جد اعلای سادات معروف به میر حسینی کرمان بوده،  وی در زمان زندیه و پس از فوت کریم خان زند تا مدتی حاکم کرمان بوده.  او در زمان حیاتش این محوطه را برای آرامگاه خود انتخاب کرده بود بنا بر این پس از فوت مشتاق یارانش به واسطه ارتباطی که مشتاق با حسین خان داشت او را در جوار وی تدفین نمودند.  از در بزرگ که وارد می شویم پس از گذشتن از راهرویی کم عرض و طولانی به باغچه مشتاقیه می رسیم،  در سمت شمال بنا در ساختمان مقبره مشتاقیه کوثر علیشاه و میر حسین خان قرار دارند.  از جمله آثار هنری مقبره فوق می توان به کاشیکاری و تزئینات داخل بنای مذکور شاره نمود.

   قلعه باستانی بمپور  ــ  در شهر بمپور مرکز تاریخی بلوچستان،  قلعه بزرگ و قدیمی وجود دارد،  که به آن قلعه بمپور می گویند،  و مهمترین مکان تاریخی و باستانی بلوچستان ایران است.  البته هنوز کسی بدرستی نمی داند،  در دوره های تاریخ،  بلوچستان ایران چه نام داشته است،  در جغرافیای تاریخی ایران،  و استان های تاریخی ایران،  نام بلوچستان کنونی خالی است.  این قلعه در ارتفاع 470 متری از سطح دریا قرار دارد،  تاریخ ساخت اولیه آن مشخص نیست،  تعدادی داستان و افسانه محلی درباره آن وجود دارد،  که من بعنوان تاریخ نپذیرفتم،  مثلاً می گویند:  آنرا بهمن پسر اسفندیار ساخته و به مرور بمپور شده،  یا می گویند،  چون شبیه قلعه بم است،  بمپور نامیده شده،  و چند موضوع دیگر که آنها را بعنوان داستان،  در داستان های تاریخی ایران خواهم نوشت.

      در دوره های مختلف تاریخ،  بمپور مرکز حکومت بلوچستان بوده است،  این دژ چندین بار خراب و بازسازی شده،  آنچه که مشخص است،  گسترش واقعی قلعه در زمان نادر شاه افشار بود.  در این دوره نصیر خان براهویی حکمران بلوچستان،  بمپور را مرکز حکومتی خود قرار داد.  در سالها بعد بمپور موقعیت خود را حفظ کرد،  و سردار سعید خان نیای شیروانی ها،  و سردار دوست محمد خان رئیس قبیله بارک زهی،  به حکمرانی خود در آنجا ادامه دادند.  آخرین بار حکمران محلی زمان پادشاهی قاجار،  که زیر بار حکومت مرکزی نمی رفت،  جهت مقابله با دولت قلعه را باز سازی کرد.  سپس در زمان ناصرالدین شاه مرکز بلوچستان به فهرج یا ایرانشهر کنونی منتقل شد،  و قلعه بمپور اهمیت خود را از دست داد،  که تا کنون ویرانه های آن باقی مانده است.

      قلعه بمپور تنها منطقه باستانی بلوچستان است،  که اندکی کاوش های علمی باستان شناسی در آن انجام شده است.  در سمت غرب قلعه تپه باستانی به مساحت 270 متر مربع وجود دارد،  که فرشی از تکه های سفال دارد. تعیین تاریخ دوره های بهره بردار از قلعه را فقط از روی سفال های بجا مانده،  حدس های متفاوت با سطحی نگری تاریخی زده اند،  که در این وبلاگ قابل ذکر نیستند.  زمان ناصرالدین شاه قاجار،  قلعه ایرانشهر ساخته شد،  و جای قلعه بمپور را گرفت.  قلعه ایرانشهر ساختمان های شاه نشین، توپخانه، سربازخانه، ذخیره گاه، قورخانه، قراول خانه، زندان، مسجد، حمام، غلام خانه،  داشته،  و تنها چهار دیواری و ویرانه هایی از آنها باقی مانده است.  جوانان باهوش ایرانی هر شهر و دیار،  باید نسبت به شناسایی و تاریخ نگاری قلعه های زیاد ایران،  بدور از دروغ های تاریخ،  برنامه ریزی و کار کنند.

   عکس قلعه های بمپور و ایرانشهر،  عکس شماره 4580 .  وظیفه جوانان باهوش ایرانی است،  که درباره آثار تاریخی ایران کار و تحقیق کنند،  و جهت پیگیری تخصصی و آگاهی عموم در اینترنت منتشر نمایند.

کلیک کنید:  قلعه های مازندران

کلیک کنید:  تاریخ قلاع اسماعیلیه

کلیک کنید:  لشکر و جنگ در دوره های تاریخی

کلیک کنید:  تماس و نظر

قلعه هاجر آباد

      این قلعه در 2 کیلومتری شرق قاین،  و بر حاشه بزرگراه آسیایی قرار گرفته،  دورادور آن اراضی کشاورزی وقفی است.  مجموعه سفال های منقوش و متنوع اطراف قلعه،  مربوط به قرن سوم و چهارم استان های تاریخی ایران تا پادشاهی قاجاریه می باشد.  این قلعه چون در اراضی هاجر آباد قرار گرفته بنام جهر آباد یا هاجر آباد معروف گردیده،  درباره سابقه و نام های تاریخی آن،  هیچ تحقیق مستقل انجام نشده است.  پلان آن مر بعی در اضلاع 30 متر و در 4 گوشه آن 4 برج مدور واقع است،  فضا های متعددی داشته،  که متاسفانه بخش اعظم آنها از بین رفته است.  برجها در سه طبقه بوده،  که دو طبقه آن پوشیده،  و طبقه فوقانی رو باز و جهت دیدبانی مورد استفاده بوده است.

      راهروی باریک پلکانی از درون برجها،  به قسمت دید بانی ارتباط پیدا می کند.  عمده مصالح ساختمانی بنا از خشت است.  این قلعه تدافعی بوده،  و در هنگام حمله مهاجمان مردم به داخل حفاظتی مورد استفاده کاروانها بویژه مسافران هرات بود.  تا ضمن استراحت در برابر حملات راهزنان در امان  باشند.  پراکنده شدن سفالها در مقیاس وسیع می تواند نشان از یک تمدن شهر نشین پیشرفته ای باشد،  همانگونه که در جغرافیای تاریخی ایران نوشتم،  درباره تاریخ و جغرافیای شرق ایران کمتر تحقیق شده است.  در صورت بازسازی قلعه به دلیل همجواری آن با بزرگراه قاین ـ بیرجند،  می تواند بعنوان یک مرکز رفاهی گردشگری بین راهی،  اکو توریسم ملی محلی مورد استفاده قرار گیرد.  این اثر به شماره 4570 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

   پرسش:  آیا شما تاکنون تحقیق مستقل درباره آثار تاریخی ایران داشته اید؟

عکس قلعه هاجر آباد،  عکس شماره 4546 .

قلعه ‌های تاریخی استان مرکزی

      تعدادی از قلعه های تاریخی استان مرکزی بقرار زیر است:  قلعه ‌حاج وکیل اراک،  قلعه آردمین غرق آباد در 56 کیلومتری جاده ساوه به همدان،  قلعه الویر روستای ساوه،  قلعه اسماعیلیه بر روی کوه قره‌داغ در 35 کیلومتری جنوب‌غربی ساوه،  قلعه جمشیدی نیمور محلات،  قلعه آقا خان محلاتی شهر محلات،  قلعه خسروانی محلات،  قلعه دختر ساوه.

   قلعه دختر یا قیز قلعه

      قلعه دختر ساوه بر روی صخره بلندی مشرف به دشت ساوه بنا گردیده،  و از سه طرف شرق، غرب و جنوب بوسیله صخره‌ های متعدد دیگری احاطه شده‌ است.  این قلعه از جاده ساوه به همدان،  و از تمامی دشت و شهر ساوه قابل رویت است،  از نمای شمالی قلعه،  سه قله صخره‌ای بلند مشاهده می‌شود،  که قصر و قلعه در نوک قله ای،  که در وسط قرار گرفته ساخته شده.  در دو طرف صخره قیز قلعه،  دو رودخانه کوچک جاری است،  رودخانه ضلع شرقی دایمی،  و رود ضلع غربی فصلی است.   نزدیکترین آبادی به قلعه،  روستای قیز قلعه است،  که از منابع آبی این دو رودخانه تغذیه می‌شود،  بعد از  قیز قلعه،  روستای سرخده ‌است،  که در کنار رودخانه قره‌چای قرار دارد،  و قلعه از روی پل سرخده به راحتی قابل دید است.  قلعه از دو بخش اصلی دژ دفاعی و قصر تشکیل شده،  که در مجموع حدود سه هزار متر مربع مساحت دارد.

      برای رسیدن به قلعه می‌ توان با وسیله نقلیه تا پای دامنه صخره رفت،  و سپس باید حدود 300 متر را پیاده طی کرد،  تا به دروازه اصلی ورود به قلعه رسید.  دروازه ورودی در ضلع‌ صخره ای شرقی قرار دارد،  با عبور از رودخانه کوچک،  بقایای دیواره دروازه،  که از سنگ و ساروج ساخته شده است دیده می‌شود.  بعد از این دروازه،  باید حدود یکصد متر دامنه شیب دار حدود 60 درصد ضلع جنوب شرقی صخره را طی نمود،  تا به نوک قلعه و ساختمان اصلی قصر یا نیایشگاه رسید.  تمامی دیواره صخره به صورت پرتگاه است،  و هر نقطه ‌ای که احساس می‌ شده می ‌توان از آن عبور نمود،  با سنگ و ساروج تا بالای صخره بسته شده است،  به طوری که هیچ راه نفوذی از سه ضلع شمالی، شرقی و غربی به درون قلعه وجود ندارد.  ورود به قلعه از طریق چند راه پله سرپوشیده صورت می‌ گرفته،  که با مهارت ویژه‌ ای استتار شده‌ اند،  و استتار راه پله‌ها با ساختن دیواری از لاشه سنگ و ساروج درست در امتداد دیواره‌ های صخره صورت گرفته است.  پنج راه ‌پله پشتی بنا و دو راه‌ پله درغرب بنا،  که در کنار پرتگاه در ارتفاع چند متری از سطح رودخانه ساخته گردیده است،  که به اتاق های تعبیه شده در دل صخره منتهی می ‌شوند.  از پله ‌های پشت بنا برای ورود و خروج محافظان و نگهبانان استفاده می‌ شده،  و از پله ‌های غربی برای وررد و خروج مقامات به‌ داخل قلعه و حمل آذوقه استفاده می ‌شده ‌است.  در مقابل راه پله‌ های غربی،  و بر روی صخره مقابل راه باریکی وجود دارد،  که محل رفت و آمد ساکنان قلعه بوده،  و اتاق های قلعه تو در تو و به ‌یکدیگر ارتباط داشته‌ اند.

      با توجه به ارتفاع دیواره و طاق های فرو ریخته،  احتمال می‌ رود که بنای قصر دارای طبقه دوم ‌و سوم هم بوده و در سمت دروازه ورودی،  بنای دیگری وجود دارد،  که احتمالا برای عبادتگاه مورد استفاده بوده،  و این مکان دارای محرابی به سوی دشت ساوه،  دریاچه قدیمی ساوه،  و در جهت خلاف قبله می‌ باشد.  در اطراف کاخ اصلی حفره‌ های متعددی برای ذخیره آب ساخته شده،  و لوله‌ های سفالی شکسته‌ در این مجموعه یافت شده،  که نشانگر استفاده از شبکه آبرسانی و فاضلاب می ‌باشد.  بنای قیز قلعه کاملا بر دشت ساوه مسلط بوده،  و دارای چهار برج دیده ‌بانی در ضلع شمالی، غربی و شرقی است،  که از میانه صخره تا بالای آن با سنگ و ساروج کار شده‌ است.  اما از نظر قدمت و کاربرد بنا،  بر اساس اسناد و مدارک تاریخی و تحقیقات به‌عمل آمده،  در خصوص قلعه ‌های دختر ساخته شده در ایران،  می‌ توان به سوابق معابد آناهیتا و مهر پرستی ایرانیان اشاره نمود.  بر اساس این تحقیقات، قلعه دختر ساوه نیایشگاهی برای عبادت و احترام به آب و ناهید،  در پیش از اسلام و قبل از خشکیدن دریاچه ساوه در دوره ساسانیان بوده،  محراب ساخته شده بر روی دریاچه قدیمی ساوه در قلعه،  این احتمال را بیشتر می ‌کند.  قیز قلعه در تاریخ 9/2/1382 به شماره 8600 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده ‌است.

عکس و نقشه دسترسی به قلعه دختر ساوه،  عکس شماره 4547 .

قلعه دختران تاریخ ایران

      در زیر تعدادی از قیز قلعه یا قلعه دختر های را معرفی می نماییم،  و به مرور ادامه می دهم و باز نویسی می کنم.

      روستا هایی با نام قلعه دختر:

   *  قلعه دختر،  روستایی از دهستان مؤمن آباد،  بخش درمیان شهرستان بیرجند.

   *  قلعه دختر،  روستایی از دهستان زهان،  شهرستان قاین.

   *  قلعه دختر،  روستایی از دهستان دشمن زیاری،  شهرستان دهدشت.

   *  قلعه دختر،  روستایی از دهستان مرکزی شهرستان فریمان،  استان خراسان.

   *  قلعه دختر گبر، روستایی از دهستان خزل شهرستان نهاوند.

   *  قزقلعه،  روستایی از دهستان فشکلدره،  شهرستان آبیک استان قزوین.

   *  قزقلعه،  یا روستای قره دره،  از دهستان قاقازان،  بخش ضیأآباد، شهرستان قزوین.  کنار راه قزوین به رشت واقع است،  ساکنین از طایفه غیاثوند هستند،  و تغییر مکان نمی کنند.  آثار قلعه خرابه ای به نام قزقلعه در مجاور آبادی روی کوه دیده میشود.

   *  قزقلعه،  روستایی از دهستان کوهپایه،  شهرستان آبیک،  استان قزوین.

   *  قزقلعه،  روستایی از دهستان اوغلی،  بخش حومه شهرستان خوی.

   *  قزقلعه،   روستایی از دهستان شهر ویران،  بخش حومه شهرستان مهاباد.

   *  قزقلعه،  روستایی از فخر عمادالدین در استرآباد قدیم یا مازندران.

   *  قیزقلعه سی،  روستایی در بخش گرمی،  در شهرستان مشکین شهر.

   *  قزکورپی،  روستایی از دهستان حومه بخش شاهین دژ شهرستان مراغه.

   *  پل دختر،  روستایی میان برجین و شهرستان میانه.

      پل های با نام پل دختر:

   *  پل دختر،  پلی که شاه صفی بر روی رودخانه قزل اوزن،  در  1042 هَـ. ق،  میان میانج و زنجان ساخت.  از آثار تاریخی ایران است .

   *  پل دختر،  پلی بر آب کسلیان،  حد فاصل میان سواد کوه و شیرگاه است.  سفرنامه مازندران و استرآباد،  تألیف رابینو،  ص 43.

   *  پل دختر ورجه،  نام محلی کنار راه خرّم آباد به دزفول،  میان قلعه حسینه و قلعه بلارود.

      قلعه هایی با نام قلعه دختر:

   *  قلعه دختر،  قلعه در فیروزآباد خواجه است،  بالای کوه چنین نشان میدهد،  که این قلعه زمانی آباد و آتشکده فیروزآباد بوده.

   *  قلعه دختران،  قلعه در عقیلی 18 کیلومتری شوشتر است،  بالای کوه بناء شهری ساخته اند.  غاری هم در نزدیکی این قلعه در وسط کوه دیده می شود.

   *  قلعه دختر میانه،  قلعه دختر کرمان،  قلعه دختر فیروز آباد فارس،  قلعه دختر باکو،  قلعه دختر خراسان،  قلعه دختر عراق (حصن المرا)،  قلعه دختر قم،  قلعه دختر شهرستانک تهران،  قلعه دختر چالوس،  قلعه دختر فرشتگان فارس،  قلعه دختر فهلیان فارس،  قلعه دختر نایین،  قلعه دختر چاراویماق،  قلعه دختر گرمی،  قلعه دختر کلیبر (قلعه بابک)،  قلعه دختر (استان فارس)،  قلعه دختر (استان بوشهر)،  قلعه دختران (شهرستان رودان)،   قلعه دختر (الیگودرز)،  قلعه دختر (ساوه) یا قیز قلعه،  قلعه‌ قیزلار،  قلعه‌ سی‌ جنوب‌ غربی‌ مراغه‌،  قلعه دختر لارستان.

   عکس بالا یک قلعه باستانی،  و پائین سنگ های گرد سخت 30 تا 50 کیلوگرمی،  که از طرف مدافعان قلعه بروی مهاجمان ریخته شده است و چند صد سال بیادگار مانده است،  عکس 4492.

قلعه ناصرى ایرانشهر

       شاهزاده فیروز میرزا فرمانفرما در زمان حکومت کرمان،  سفرى به بلوچستان و بازدیدى از قلعه بمپور داشت.  چون قلعه بمپور مرکز قشون دولت بود،  رو به ویرانى نهاد،  و تعمیر آن نیاز به هزینه زیادى داشت، به پیشنهاد وى و موافقت ناصرالدین شاه قاجار،  قلعه اى در پَهره (ایرانشهر فعلى) ساخته شد. کار ساختمانى آن در سال ١٢٢٧ خورشیدی توسط معمار استاد حسین معمارباشى شروع،  و در سال ١٢٤٨ خورشیدی به اتمام رسید.  هدف از ساخت این قلعه انتقال مرکز حکومت بلوچستان از بمپور به ایرانشهر بوده است.  تا آن سال قلعه تحت تسلط قواى قاجار بود،  اما به علت ضعف حکومت مرکزى،  بدست قواى بلوچ و حکام محلى مى افتد.  در این زمان بهرام خان حاکم سرباز،  خود را به ایرانشهر مىرساند،  و قلعه را در دست مى گیرد.  تا سال ١٢٥٦ خورشیدی بهرام خان حاکم بلوچستان بود،  و پس از وى برادر زاده اش به نام دوست محمدخان به حکمرانى بلوچستان مى رسد،  و تا سال ١٣٠٧ دولت مرکزى هیچگونه تسلطى بر بلوچستان نداشته است. قواى دولتى در سال ١٣٠٧ به دستور رضاخان عازم فتح قلعه مى شوند،  و قلعه به تصرف آنها در مىآید.  قواى دولتى در قلعه مستقر مى شوند،  و کم کم کل بلوچستان به تصرف قواى دولتى در مى آید.  در سال ١٣٥٩ بعد از پیروزى انقلاب اسلامى،  شهردارى ایرانشهر نسبت به تخریب ابنیه داخلى اقدام،  و آثارى از گذشته در آن باقى نمى گذارد.  بلایى بر سر قلعه وارد مى آورد،  که تاکنون هیچ دشمنى بر آن وارد نکرده است.

      قلعه داراى ٧ برجک و ٢ برج در جلو مى باشد،  و شامل سرباز خانه، قورخانه، مسجد، حمام، اصطبل، حوضخانه، شاه نشین، عام نشین، باغ و ... بوده است.  تنها حمام قلعه در پایین تر از سطح زمین بصورت ویرانه اى باقى مانده است.  حمام داراى تون، حوض خانه و چاه فاضلاب است،  از هنر هاى جالب معمارى حمام،  کاربرد لوله هاى سفالى به اندازه ٦ اینچ مى باشد،  که به منظور تهویه هواى حمام،  و تخلیه فاضلاب کار گذاشته شده اند.  در سال های اخیر میراث فرهنگی حصار این قلعه را بازسازی نموده است.

عکس قلعه  ناصرى ایرانشهر،  عکس شماره 4581 .

کلیک کنید:  تاریخ  شهر ری

کلیک کنید:  تاریخ نجوم در ایران

کلیک کنید:  تاریخ گنج و گنج جویی در ایران

    توجه:  اگر وبسایت ارگ به هر علت و اتفاق،  مسدود، حذف یا از دسترس خارج شد،  در جستجوها بنویسید:  انوش راوید،  یا،  فهرست مقالات انوش راوید،  سپس صفحه اول و یا جدید ترین لیست وبسایت و عکسها و مطالب را بیابید.  از نظرات شما عزیزان جهت پیشبرد اهداف ملی ایرانی در وبسایت بهره می برم،  همچنین کپی برداری از مقالات و استفاده از آنها با ذکر منبع یا بدون ذکر منبع،  آزاد و باعث خوشحالی من است.

ارگ   http://arq.ir

کلیک کنید:  تماس و نظر