قنات و کاریز در ایران

قنات و کاریز در ایران

   پیش گفتار

      تمدن های باستانی همگی در کنار رود های بزرگ شکل گرفتند،  مانند:  نیل، دجله، فرات، سند، گنگ، هوانگهو، یانگ تسه، و...  اما تنها تمدنی که به دور از هر گونه رودخانه عظیم شکل گرفت و مالک الرقاب جهان باستان شد،  تمدن قنات ایران بود،  که در ایران و ایرانیان نوشته ام.  جهش چشمگیر ایرانان مدیون قنات و کاریز،  و آب شناسی اصولی بود.  در زمان سلسله هخامنشیان،  اگر کسی زمین بایری را با احداث قنات آبیاری می کرد،  تا پنج نسل از پرداخت هر گونه مالیات معاف بود.  به گواهی تاریخ مصر،  دریاسالار پارسی اسکیلاکس هخامنشی،  هنگام اقامت در مصر،  فنون احداث کاریز را به مصریان آموخت.  در زمان شاهنشاهی ساسانیان،  رساله مدیگان هزار داستان،  در شرح ساخت و لایروبی قنات و کاریز، و استفاده هوشمندانه از آن، گفته شده است.

تاریخ شبکه های آب در ایران

      از ابتدای تاریخ سرزمین وسیع ایران بزرگ با کمبود آب و مرتب نبودن بارش روبرو بوده است،  و به همین جهت ساختن سد و شبکه های آبیاری و قنات و کاریز کار عادی حساب می شده.  بهمین جهت ایرانی ها اولین مردمانی بودند که این دانش و فن آوری را دانسته،  و استادان ایرانی آنرا به شمال هندوستان،  شمال آفریقا و اسپانیا بردند.  البته قبل از قرن 20 شبکه های آبی برای آبیاری و کشاورزی بود،  اما از قرن 20،  انرژی به آن اضافه گردید،  و سپس آب شرب هم اهمیت فراوان و اصلی پیدا کرد.  آنچه که امروز در قرن 21 از شبکه های آبی می خواهیم با گذشته حتی دهه قبل کاملاً متفاوت است،  که در زیر شرح می دهم و با دانستن آنها باید سریع دیدگاه خود را نسبت به آب تغییر داده،  در غیر اینصورت بزودی مغلوب آب می شویم.

   یک ــ  منابع اصلی آب =  برف در ارتفاعات،  منابع زیر زمینی آب،  دریاچه های آب شیرین،  منابع آب از بارش های پراکنده.

   دو ــ  شبکه های پخش اصلی =  رودخانه ها،  سدها،  کانال ها،  قنات ها و کاریز ها،

   سه ــ  شبکه های پخش فرعی =  چاه ها، جویبارها، کانال های کوچک، لوله کشی ها،

      حفظ و نگهداری هر کدام از آنها شرایطی دارد،  که با دیگری کاملاً متفاوت است،  حفظ در مقابل آلودگی های مدرن،  و حفظ در مقابل آلودگی های عادی.  حفظ و نگهداری بخش یک ذکر شده در مقابل آلودگی های مدرن،  مانند دوده های صنعتی و اتوموبیل ها که برف های کوه ها را بشدت آلوده کرده،  و با یک نگاه به یخچال های پائین دست مشخص است،  این آلودگی بسادگی وارد سد ها و منابع زیر زمینی می شوند.  مسئله مهم دیگر،  دوده ها باعث جذب نور و گرمای خورشید و ذوب می شوند،  هر ساله یخچال ها بالاتر می روند،  و متعاقب آن گرمای بیشتر و عدم توقف ابرها را بدنبال دارد.  آلودگی آبهای زیر زمینی از فاضلآب های شهری که در این قرن دارای مواد شیمیایی فراون هستند،  و آلودگی از پساب های صنعتی با آلودگی های خطر ناک.  آلوده شدن بارش های پراکنده با مواد روغنی و دوده و غیره که در هوا و زمین فراوان می باشند.

   مهم:  هر بخش و هر نوع آلودگی نیازمند دانش ویژه جهت تئوریزه کردن،  و سپس تخصص مهندسی دارد،  مشکل اصلی امروز نداشتن و هماهنگ نبودن در دانایی نوین است.

      غیر از مورد های آلودگی،  مرحله بعد ساخت و ساز و نگهداری تأسیسات مربوطه می باشد،  چرا و چه چیز باید ساخت و چگونه آنرا نگهداری کرد.  این مورد نیازمند تئوری و یا فرضیه هایی است،  که با استفاده از تکنولوژی های امروزی بصورت گسترده،  همه مردم و متخصصین در محیط مجازی تبادل نظر کنند،  و سپس ستادی از حرفه ایها آنها را جمع بندی نماید.  عدم رعایت این موضوع خیانت در امانت تاریخی مردم محسوب می شود،  که با گناه دیگر تخریب و انقراض همراه می باشد،  وقتی آیندگان تشنه و گشنه شدند،  به آن رسیدگی می کنند،  و چون دیر شده برخوردها یشان خشن می شود.  پس از تکمیل زمان بر این مرحله و نتیجه مثبت ستاد برنامه آب،  جهت اقدام به بخش مهندسی پیمانکاری ارسال می شود.  یک مثال بزنم،  در هنگام ساخت سد سیوند نگرانی تمام مردم درباره صدمه به آثار تاریخی بود،  من انوش راوید چون در بخش تاریخ تحقیق می کنم،  نوشتم اگر این سد انجام شدنی بود، و سرانجام داشت،  در همان دوره سلسله هخامنشیان که با هوش تر و سالم بودند می ساختند،  ولی کو گوش شنوا.

      نخستین تمدنی که کشاورزی آبی را وارد تاریخ کرد مردم ایران بودند،  و هوشمندانه ‌ترین شیوه کار برد پایدار آب زیر زمینی قنات را ابداع کردند.  در ایران بزرگ سد سازان بسیار ماهری بودند،  نخستین سدهای قوسی مانند،  سد ایزدخواست اصفهان و مرتفع ترین مانند،  سد کریت طبس به ارتفاع 60 متر که تا پیش از سد هور امریکا 550 سال بلند ترین سد جهان بود.  گذشتگان ما در چندین هزار سال شاید چند ده سد و صدها آب بند بزرگ و کوچک ساختند،  با گذشت روزگار به درستی دانستند،  که در چنین سرزمین گرمی میزان تبخیر آب سد بالاست و بخش بزرگی از آب هدر می رود.  همچنین با میزان زیاد رسوب آوری روان آب‌ها و رودها،  ظرف چند دهه سدها پر رسوب و بیفایده می شوند.  قدیمی ها با هوش تر بودند و متوجه شدند سد سازی رویکردی نا پایدار،  غیر اقتصادی و زیان بار است،  آنها نه از روی ناتوانی و یا پول پرستی،  بلکه با آگاهی به خیر دراز مدت نسل‌ها می ‌اندیشیدند.  بدین جهت سد سازی را از رویکرد بهره برداری از منابع آب حذف کردند،  و شیوه ‌های پایداری همچون قنات، آب بندان، شبکه های حساب شده برداشت از رودخانه را ادامه دادند.

     از قرن 20  دیدگاه سران ایران ساخت سد جهت افزایش زمین کشاورزی، تولید برق، مهار سیل و تامین آب شرب بوده است.  بسیاری از سد هایی که قرن گذشته در ایران به نام کشاورزی ساخته شده اند،  اصلاً در پرونده شان هیچ نشانی از اراضی نیازمند به آب وجود نداشته است مانند،  سد حنای اصفهان، سد سیوند فارس.  سد زاینده رود حقابه‌ بسیاری از زمین های کشاورزی را ضایع کرد،  روستاها از پائین ‌ترین نقطه آبخیز با از دست دادن حقابه‌ هایشان که بر اساس طومار منسوب به شیخ بهایی به زیبایی تنظیم شده بود،  از روستایی خالی شدند.  همچنین ورزنه شهری در 30 کیلومتری تالاب گاو خونی تقریباً خالی از سکنه شده است.  این شهر از هزاره سوم با صنعت بومی تاریخی پارچه بافی متکی به پنبه کاری های منطقه بود،  که با غصب حقابه‌ ها به وسیله‌ سد زاینده رود مزارع پنبه و ناگزیر پارچه بافی خود،  و نیز فواید ماهیگیری و گردشگری در تالاب را از دست داد.  سد زرینه رود اراضی پائین دست رود در میاندوآب را که پیش از آن نیز آبی بودند،  به سرنوشت زاینده رود دچار کرد.  سد های ساخته شده در حوزه آبریز دریاچه ارومیه تکرار اشتباه از عدم حضور دانش توده مردم منطقه بود،  که خسارت فراوان در پی داشت.

     سد کرج حقابه زمین‌ها و باغ ‌های کرج و شهریار را همانند همه سامانه‌ های انتقال حوضه به حوضه، بی توجه به صاحبان آنها منحرف کرد،  همین بلا بر سر حقابه بران جاجرود پس از ساخت سد لتیان آمد.  همین روند برای آبخیز های دیگر بود،  لار پس از ساخت سد لار،  شاهرود پس از ساخت سد طالقان، و غیره.  سد بار نیشابور یا سد نهرین طبس یا سد ماشکید سیستان بلوچستان ساخته شدند،  تا اراضی را آبیاری کنند که در طول تاریخ قنات های کهنسال و بارور آبیاری می‌ کردند.  سد های مناطق مرکزی و شرقی و جنوبی کشور با تبخیر سالانه بیشتر از 5 متر از ارتفاع آب روبرو هستند.  سد همیشه خالی پیشین را بی خیال می شوم،  ولی سد میناب هرمزگان نشان داد که آب حبس شده در برابر آفتاب این مناطق چه زود به زوال می‌ رسد،  نه به ‌درد شرب می خورد و نه به ‌درد کشاورزی.  باید دانست آب بستر رودخانه ها بطور طبیعی در تمام سال بویژه زمستان به سفره ‌های زیر زمینی نفوذ می کند،  و هدر رفتن کمی دارند.  اما اگر سدی بر آن ببندند،  آب زیادی مخصوصاً در تابستان تبخیر می شود،  و آنچه می ‌ماند شور و بد بو و با املاح زیاد است.  قنات هیچ آبی را در برابر آفتاب نمی گذارد،  ولی سدها گذشته از ویران سازی قناتها از سطح اراضی آبی کاستند.

       بیش از 20 سد در آبخیز های کوه های البرز ساخته شده است،  از سد سفید رود گیلان تا سد های البرز و تجن مازندران و سد های استان گلستان.  این سدها به اراضی کشاورزی هیچ نیفزودند،  بلکه از آن نیز کاستند، و صدها هزار خانوار کشاورز مولد را از روستاها یشان آواره کردند،  و زمین ‌های بارور شان در مخزن سدها مدفون گردید.  در پائین دست تمام این سدها،  شالی کاری و باغ‌ های باروری وجود داشت،  که با شیوه اندیش مندانه تاریخی،  آب بندها باران فصل سرد را گرد آوری می کردند،  سپس در فصل گرم برای آبیاری و کشاورزی استفاده می ‌شدند.  سد گاوشان تجربه دیگر تامین آب کشاورزی برای دشت ‌هایی است،  که بدون سد نیز با شبکه سنتی از رودها و سفره‌ های زیرزمینی بهره می‌ گرفتند.  تبخیر سالانه تقریباً 320 میلیون متر مکعب آب سد کرخه،  بسیاری از مصارف کشاورزی را کاسته و هورالعظیم در خطر خشکسالی و نابود است.  سد های مرزی نیز نیازمند بررسی مفصل می باشند،  بخش های اجتماعی منطقه هر سد مرزی با دید علمی می بایست نظر دهند.

      ادعای مهار سیل یکی دیگر از دلایل الکی ساخت سدها در ایران بوده است،  در واقع سیل از جنگل زدایی حاصل می شود.  جنگل مانند اسفنج سیلاب را بخود می کشد،  اما نقاطی که طبیعت آن بدست بشر از بین رفته،  روناب به سیل تبدیل می شود.  راهکار هایی مانند جنگل کاری و احیای پوشش گیاهی برای جذب آب و هدایت آن به سفره‌ های زیر زمینی خیلی اساسی است،  در این روش آب تبخیر و یا ضایع نمی ‌شود.   یک قرن مدیریت آب و سد سازی با پاک کردن صورت مساله و نادیده گرفتن علت اصلی،  مهار سیل را یکی از اهداف خود بر شمرده بود.  شکستن سد دشت در خراسان شمالی و خسارات جانی و مالی ناگوار آن نشان داد،  که سدها در بارندگی سنگین از سیل خطرناک ترند.  چاره سیل مدیریت تخصصی ویژه می طلبد،  که کاملاً به احیای جغرافیای طبیعی ایران و سامانه هشدار نرم افزاری و ماهواره ای سیل آگاه باشند.

      هدف دیگر ساخت سدها تامین آب شرب به میزان نیاز است،  در حالی که سدها تنها توهم فراوانی آب ایجاد کردند،  ده‌ها سد بزرگ برای شرب تهران ساخته شده است،  ولی هنوز حدود 50 درصد نیاز تهران از منابع زیر زمینی برداشت می شود.  در واقع این منابع زیر زمینی با 500 قنات قدیمی تهران می‌ توانست مصرف سنجیده حتی جمعیت کنونی را تامین کند.  صدها هزار هکتار از اراضی کشاورزی آبی کاسته شد تا 2 میلیارد متر مکعب حقابه کشاورزی به تهران اختصاص یابد،  شهری که 7 برابر معیار جهانی آب مصرف می کند،  سرانه 1100 لیتر تهران،  برابر 150 لیتر در روز معیار جهانی است.  در مجموع هر گونه نیاز آبی هر منطقه باید از منابع خودش و با مدیریت مصرف و تقاضا محلی و حوزه آبریز تامین شود.

عکس تاریخی قنات دهه1350 خورشیدی،  عکس شماره 1264.

قنات یا کاریز

      قنات یا کاریز که کهریز هم می گویند،  کانال و یا رشته کانال هایی است که از دیر باز در زیر زمین جهت مدیریت آب های زیر زمینی می کندند.  رشته چاه هایی برآن کانال ها بود از  چاه مادر  سرچشمه می‌گیرفت و احیانا هزارها متر به طول می‌انجامد و ده ها دهانه چاه داشت.  سرانجام آب این قناتها برای شرب و کشت و کار به سطح زمین می‌رساند و در جای معینی به روی زمین می‌آید،  که توسط ایرانیان در سه هزار سال قبل ابداع گردیده،  و در سراسر سرزمین زیبای ایران بزرگ وجود دارد، و این تکنیک توسط ایرانی ها به بسیاری از کشور های جهان انتقال یافت.  سیستم قنات بسیار ساده میباشد، و از یک تونل سراسری با شیب ملایم حدود یک در هزار تشکیل شده، که آب را از سفره آب به محل خروج، در سطح زمین هدایت می کند، و در طول تونل ده ها چاه عمود بر آن،  برای هوادهی و عملیات خاکبرداری، و لایروبی احداث گردیده است.  برای احداث قنات، مشخصات حوزه و آب زیر زمینی دائمی، و بالاتر قرار گرفتن طبقات آبده از دهانه قنات، و جهت جریان آب را تعیین کرده،  و نقب اصلی انتقال آب را عمود بر خطوط پیزومتر قرار می دهند.  همچنین شیب زمین از شیب سطح آبهای زیر زمینی،  و از شیب کف قنات باید بیشتر باشد.

      اولین مرحله احداث قنات،  حفر یک چاه مادر برای اثبات وجود سفره آب زیر زمینی،  و تعیین عمق آن می باشد.  از مظهر قنات که دهانه قنات،  و محل ظهور آب قنات در سطح زمین است.  تونلی با شیب ملایم به طرف چاه مادر میزنند،  که کوره قنات یا نقب و مجرا می گویند،  و حدود 60 سانتیمتر عرض ،  و120 سانتیمتر ارتفاع است.  دهانه چاه عمود بر کوره قنات را میله می نامند،  که قطر آنها 80 تا 90 سانتیمتر می باشد.  فاصله هر کوره قنات را پشته مینامند،  که 20 تا 200 متر است.  قسمت انتهایی قنات را پیشکار می گویند.  بین مظهر و چاه مادر که شامل کوره و میله هاست،  خشکه کار یا خشکان گویند.  قسمتی از قنات را که کوره به سطح ایستایی رسیده،  تا به آخر قنات، تره کار گفته میشود.  به علت افت آب زیر زمینی به مرور زمان طول خشکه کار را افزایش میدهند.  81  در صد از قنات های کشور طولی کمتر از 5 کیلومتر را دارا میباشند.  7/7 درصد برداشت آبهای زیر زمینی کشور،  متعلق به بیست هزار قنات موجود است.

قنات در زبان پهلوی

      قنات (مجرای آب) که یک واژه معرب است در زبان پهلوی به شکل های زیر آمده است: کانک (kanak )، کتس (katas )یا  کت (kat )، کهس (kahas ) و شهر ها و روستا هایی که در نام آنها از این ریشه ها استفاده شده است به این گونه اند: کت (خوزستان)، کتوکان (سیستان و بلوچستان)، گلوکان (تهران)، کته (کهکیلویه و بویر احمد،فارس)، کته تلخ (خراسان رضوی)، کته سر (گیلان)، کدکن = کسی که قنات را می کند (خراسان رضوی)، کن (تهران)، کنه (فارس)، کنه هر (کرمانشاه)، کنگ (دو روستا در خراسان رضوی)، کهن= (کرمان)، کهن آباد (سمنان)، کهنک (زنجان، سیستان و بلوچستان)، کهنگ (تهران، اصفهان، خوزستان)، کهنگان (کهکیلویه و بویر احمد)، کهنه (خراسان شمالی، فارس)، کهنه جلگه (خراسان شمالی).

      قنات یا قنوات ــ  جمع  قنات  را  قنوات،  گویند،  طولانی ترین قنات جهان و عمیق ترین مادرچاه در شهرستان  گناباد قرار دارد که تاریخ کندن آن به دوره هخامنشی و یا قبل از آن می‌رسد.  قنات یا کاریز «کهریز» به راهی که در زیر زمین می‌کنند تا آب از آن جریان یابد می‌گویند.  ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل دست به این ابتکار جدید زده و آن را قنات یا کهریز نام نهادند.  با این اختراع که در نوع خود در جهان تاکنون بی‌نظیر است،  می‌توان مقدار قابل توجهی از آبهای زیرزمینی را جمع آوری کرد و به سطح زمین رساند،  که همانند چشمه‌ های طبیعی ، آب آن در تمام طول سال بدون هیچ کمکی از درون زمین به سطح آن جاری گردد.  قنات که توسط مقنیان ایرانی اختراع شده،  هزاران سال قدمت دارد.  قدمت بسیاری از قناتهای ایران،  از پنج یا شش هزار سال متجاوز است،  و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد.  با وجود این که چندبن هزار سال از اختراع آن می‌گذرد،  مع هذا هنوز هم این روش استفاده از آب،  در قسمت مهمی از روستاها و مناطق مسکونی و کشاورزی و دامداری کشور معمول و متداول است،  و حتی یکی از ارکان اصلی کشت و زرع در نواحی خشک را تشکیل می‌دهد.  این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده،  بعدها از ایران به بسیاری از کشور های جهان انتقال یافته و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفته‌ است.  گوبلو معتقد است که قنات، ابتدا یک فن آبیاری نبوده،  بلکه به طور کامل از تکنیک معدن نشأت گرفته،  و منظور از احداث آن جمع ‌آوری آبهای زیر زمینی مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بوده‌است.  تردیدی نیست که در گستره فرهنگی ایران،  از معادن  مس  و احتمالاً  رویِ  موجود در کوه های زاگرس، در جریان هزاره دوم قبل از میلاد مسیح بهره‌برداری شده ‌است.

      مشخصات قنات ــ  تشکیل شده از یک دهانه یا هرنج که روباز است،  و یک مجرای تونل مانند زیرزمینی و چندین چاه عمودی،  که مجرا یا کوره زیر زمینی را در فواصل مشخص با سطح زمین مرتبط می ‌سازد.  چاهها که به آنها در موقع حفر،  میله هم گفته می‌شود،  علاوه بر مجاری انتقال مواد حفاری شده به خارج،  عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام می‌دهند،  و راه ارتباطی برای لای‌روبی،  تعمیر و بازدید از داخل قنات نیز به شمار می‌رود.   آغاز قنات ــ  همان دهانه قنات است،  که مظهر قنات نامیده می‌شود.  مظهر قنات جایی است که آب از دل قنات بیرون می‌آید،  و ظاهر می‌شود و می ‌تواند برای آبیاری و دیگر مصارف مورد استفاده قرار بگیرد.  قسمت انتهایی قنات،  پیشکار قنات نامیده می ‌شود،  که در آخرین قسمت آن،  مادر چاه قنات قرار گرفته ‌است.  قسمت‌هایی از قنات که با حفر آنها هنوز آب بیرون نمی‌آید،  خشکه کار  و قسمتی که آبدار است،  انتها،  قسمت آبده قنات نامیده می‌شود.

      حفر قنات ــ  از مظهر آن که همان سطح زمین است،  و معمولاً خشک می ‌باشد،   آغاز و به مناطق آبده مادر چاه، ختم می‌شود.  حفر قنات،  اول از دهانه قنات یا هرنج که خشک است شروع میشود،  و بعد اولین چاهها یا میله‌ها که اینها هم خشک است و آب ندارد،  و به اصطلاح قسمت خشک کار قنات نامیده می‌ شود،  بعد کار به طرف قسمت بالا دست که همان قسمت‌ های آبده و بیشتر آبده زمین باشد،  ادامه پیدا می‌کند.  سیستم قنات بسیار ساده میباشد، و تشکیل شده از یک تونل سراسری،  با شیب ملایم حدود یک در هزار،  که آب را از سفره آب به محل خروج،  در سطح زمین هدایت می کند،  و در طول تونل ده ها چاه عمود بر آن،  برای هوادهی و عملیات خاکبرداری،  و لایروبی احداث گردیده است.

      برای احداث قنات،  مشخصات حوزه و آب زیر زمینی دائمی،  و بالاتر قرار گرفتن طبقات آبده از دهانه قنات،  و جهت جریان آب را تعیین کرده،  و نقب اصلی انتقال آب را عمود بر خطوط پیزومتر قرار می دهند.  همچنین شیب زمین از شیب سطح آبهای زیر زمینی،  و از شیب کف قنات باید بیشتر باشد.  اولین مرحله احداث قنات،  حفر یک چاه مادر برای اثبات وجود،  سفره آب زیر زمینی و تعیین عمق آن می باشد.  از مظهر قنات که دهانه قنات، و محل ظهور آب قنات در سطح زمین است،  تونلی با شیب ملایم به طرف چاه مادر میزنند،  که کوره قنات یا نقب و مجرا می گویند،  و حدود 60 سانتیمتر عرض ،  و 120 سانتیمتر ارتفاع است.  دهانه چاه عمود بر کوره قنات را میله می نامند،  که قطر آنها 80 تا 90 سانتیمتر می باشد.  فاصله هر کوره قنات را پشته مینامند،  که 20 تا 200 متر است.  قسمت انتهایی قنات را پیشکار می گویند.  بین مظهر و چاه مادر که شامل کوره و میله هاست،  خشکه کار یا خشکان گویند.  قسمتی از قنات را که کوره به سطح ایستایی رسیده تا به آخر قنات،  تره کار گفته میشود.  به علت افت آب زیر زمینی به مرور زمان طول خشکه کار را افزایش میدهند. 81  در صد از قنات های کشور،  طولی کمتر از 5 کیلومتر را دارا میباشند.  7/7 درصد برداشت آبهای زیر زمینی کشور،  متعلق به بیست هزار قنات موجود است.

      طول و عمق قنات ــ  یک رشته قنات که در میزان آبدهی آن نیز موثر است،  نسبت به شرایط طبیعی متفاوت است.  این شرایط بستگی به شیب زمین وعمیق ما در چاه دارد.  از طرف دیگر هرچه سطح آب زیرزمینی پایینتر باشد،  عمق مادر چاه بیشتر می‌شود.  طویلترین قناتی که تاکنون در ایران حفر شده،  در حوالی گناباد از توابع خراسان است که ۷۰ کیلومتر طول آن است،  و عمیق ترین مادر چاه قنات های ایران به روایتی ۴۰۰ متر و به روایت دیگر ۳۵۰ متر عمق دارد،  و آن مربوط به قنات  قصبه  گناباد است.  مهم ‌ترین عاملی که طول قنات را مشخص می‌کند،  شیب زمین می ‌باشد.  هر چه شیب زمین کمتر باشد،  طول قنات بیشتر و هرچه شیب بیشتر باشد،  طول قنات کمتر خواهد بود.

      ویژگی های قنات ــ  سیستم استخراج در قنات طوری است،  که آب بدون کمک و صرف هزینه فقط با استفاده از نیروی ثقل از زمین خارج می‌گردد.  با توجه به چاهها و قنات های موجود،  آب قنات در مقابل آبی که از چاه استخراج می‌شود،  ارزانتر تمام می شود.  آب قنات دائمی است و در مواقع اضطراری کشت و احتیاج زراعت،  در مواقع حساس به آب قطع نمی‌ شود.  منابع آب زیر زمینی توسط قنات دیر تمام می‌شود،  و استفاده طولانی دارد،  هر چند بطور دائم مصرف  نمایند و یا استفاده نشود، خارج می‌ گردد.  قنات دارای مزایای بسیاری زیادی است،  که در اینجا فقط به تعداد محدود از آنها اشاره شد.

      معایب قنات ــ  در زمین های هموار و نواحی که آب زیرزمینی شیب کافی ندارد،  و نیز زمینهای خیلی سست و ماسه ‌ای امکان حفر قنات نیست.  آب قنات،  بطور دائم جریان دارد و قابل کنترل نیست.  روی این اصل،  مدام باعث تخلیه آب زیر زمینی می‌شود.  در فصولی که به آب احتیاج نیست و یا احتیاج به آن خیلی کم است،  امکان جلوگیری از جریان و یا کنترل آن وجود ندارد.  از قنات در سفره ‌های آب زیرزمینی کم عمق استفاده می ‌شود،  و این منابع هم غنی نیست و دارای نوسان زیاد است،  لذا قنات نسبت به تغییرات سطح آب زیر زمینی خیلی حساسیت دارد.  در فصول گرم که گیاه به آب بیشتری نیاز دارد،  و نیز در فصول و سالهای خشک،  آب قنات کم می‌شود.  قنات نسبت به چاه در مقابل سیل و زلزله و امثال اینها آسیب پذیر است،  و خرابی در قناتها بعضی مواقع طوری است،  که احیا مجدد آنها یا ممکن نمی ‌باشد،  و یا از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست.

آب انبار های تاریخی ایران

      هزاران سال در اکثر نقاط ایران بزرگ، برای ذخیره و تصفیه آب آشامیدنی،  و مصرفی ازآب انبارهای سر پوشیده استفاده میکردند.  در هر شهر و محله ای،  چندین آب انبار که بشکل گنبد بزرگی وجود داشت و نمایان بود.  عمق و عظمت آنها  که مانند حوضچه تر سیب،  مثل ته نشینی  فعلی در تصفیه خانه های آب بود،  به جمعیت و موقعیت محلی بستگی داشت.  هر سال آنها را لایروبی  و تعمیر می کردند،  و درب های  ورودی آنرا بطور کامل،  با مصالح  خوب مسدود  مینمودند.  وقتی  باران می بارید،  با رگبار های اول و دوم می گذاشتند،  زمین کاملا شسته شود،  و سپس آب باران را روانه این آب انبارها می کردند،  وقتی پر میشدند مقداری آهک به آب می زدند، و سپس مانند خمره دوباره کلیه ورودیها را مسدود  می کردند.  وقت نیاز در حضور حاکم  یا امین او بترتیب،  مصرف درب آنها را باز می نمودند،  و با کمی ضد عفونی توسط  آهک،  مردم  پاک و تمیز سرزمین ایران عزیز،  رایگان آب سرد و گوارا را با کمال امساک مصرف میکردند.

عکس تاریخی آب انبار حدود 1350 خورشیدی،  عکس شماره 1104.

قنات  و کدکن و کهن

      قنات در زبان پهلوی به شکل های زیر آمده است:  کانک (kanak)،  کتس (katas) یا کت (kat )،  کهس (kahas) و شهرها و روستا هایی که در نام آنها از این ریشه ها استفاده شده است،  به این گونه اند:  کت در خوزستان،  کتو کان در سیستان و بلوچستان،  گلو کان در تهران،  کته در کهکیلویه و بویر احمد، کته تلخ در خراسان رضوی،  کته سر در گیلان.  به تاریخ قنات در ایران مراجعه شود.

      کدکن = کسی که قنات را می کند،  روستای کدکن در خراسان رضوی،  کن در تهران،  کنه در فارس،  کنه هر در کرمانشاه،  کنگ دو روستا در خراسان رضوی.  یا:  کهن در کرمان،  کهن آباد در سمنان،  کهنک در زنجان و ،سیستان و بلوچستان،  کهنگ در تهران، اصفهان، خوزستان،  کهنگان  در کهکیلویه و بویراحمد،  کهنه در خراسان شمالی و فارس، کهنه جلگه  در خراسان شمالی.

   عکس تاریخی نهر شبکه آبرسانی به شاه عبدالعظیم و شهر ری،  حد فاصل تهران تا شهر ری دهه 1300 خورشیدی،  عکس شماره 1242.

کلیک کنید:  آب و آبداری ر ایران

کلیک کنید:  غار های تاریخی ایران

کلیک کنید:  تاریخ شهر و شهر سازی در ایران

 آبی= روشنفکری و فروتنی،  زرد= خرد و هوشیاری، قرمز=  عشق و پایداری،  مشروح اینجا

    توجه:  اگر وبسایت ارگ به هر علت و اتفاق،  مسدود، حذف یا از دسترس خارج شد،  در جستجوها بنویسید:  انوش راوید،  یا،  فهرست مقالات انوش راوید،  سپس صفحه اول و یا جدید ترین لیست وبسایت و عکسها و مطالب را بیابید.  از نظرات شما عزیزان جهت پیشبرد اهداف ملی ایرانی در وبسایت بهره می برم،  همچنین کپی برداری از مقالات و استفاده از آنها با ذکر منبع یا بدون ذکر منبع،  آزاد و باعث خوشحالی من است.

ارگ   http://arq.ir

کلیک کنید:  تماس و نظر